Dünyanın ve ülkemizin gündemini 2003 Ocak ayından beri meşgul eden ve Amerika Birleşik Devletleri ile İngiltere’nin Irak Lideri Saddam Hüseyin’i devirmek ve kimyasal silahları yok etmek maksadıyla işgal ettiği ve bombaladığı Irak, 19. yüzyılda, o tarihte bir dünya devleti olan Osmanlı İmparatorluğu’nun Valisi Mithat Paşa tarafından idare edilmekteydi.
Mithat Paşa 782 gün, bugün Irak ve Kuveyt Devletleri’ni meydana getiren topraklar ile Suriye ve Suudi Arabistan'ın bir kısmını da yönetmişti. Osmanlı İmparatorluğu’nun bu bölgedeki topraklarına medeniyeti götüren Bağdat Valisi Mithat Paşa'nın kurduğu birçok yapı hâlen kullanılmakta. Irak’a medeniyet götüren Mithat Paşa’yı okurlarımıza bir kez daha hatırlatmakta yarar görüyoruz.
Balkanlardaki Tuna Valiliği görevini yedi yıla yakın sürdürmesinin ardında, 5 Mart 1868'de İstanbul'a dönerek Şura-ı Devlet (şimdiki adıyla Danıştay)’in ilk Başkanlığı görevine getirilen Mithat Paşa, Padişah Abdülaziz Han’ın Sadrazamı Mehmet Emin Ali Paşa ile Danıştay'ın işleyişi konusunda tartışmasının takiben, 27 Şubat 1869 tarihinde bu görevinden alınarak, Osmanlı İmparatorluğu’nun en Güney Doğu Bölgesine yani Bağdat Valiliği’ne atandı.
Mithat Paşa, 782 gün devam edecek bu görevine, tüzüğü bizzat kendisine ait olan “Yeni Eyalet Valiliği” yetkileriyle Bağdat’a gitti. Daha önce 1861'de atandığı Balkanlardaki Niş Valiliği sırasında hazırladığı “Yeni Eyalet Valiliği” sisteminin, kabul edilmesini takiben, Valiliği sınırları içerisine Vidin, Prizren, Rusçuk gibi vilayetler de verilerek Valiliğin de adı Tuna olmuştu. Ardından Osmanlı İmparatorluğu’nun 24 valiliği “Has” ile idare edilen valilik sistemine girdi. Mithat Paşa'nın Valilik yaptığı “Tuna” ile yeni atandığı Bağdat Valiliği, bu sistemle yani ekonomi ve iç-dış savunma bakımından İstanbul’a tam bağlı bir valilik olmuştu.
Vali Mithat Paşa, Tuna Valiliği’nde gerçekleştirdiklerini Bağdat’a taşıdı. Öncelikle küçük, yetim ve öksüz çocukların bakımı için “Islahhaneler” kurdu. Bu ıslah evlerini daha sonra sanat okulu hâline getirdi. Önceleri sadece erkek çocukların alındığı “Islahhaneler”i, kız çocuklarının da alındığı, özel kız “Islahhaneler”i takip etti. Ardında kız sanat okulları kuruldu. İlk sanat okullarını kuran Mithat Paşa, ülkemizin teknik eğitim kurumlarının öncüsü kabul edilmektedir.
Mithat Paşa toprak reformunu başlattı. Bağdat yakınlarındaki ilk petrol kuyusunun daha düzenli çalışması için petrol işletmeciliğinin esaslarını düzenleyen bir tüzük hazırlattı.
Görevde bulunduğu topraklara hep yenilikler getiren Mithat Paşa’nın bir girişimi de, Bağdat Valiliği’nin ilk yayın organı olan Vilayet Zevra gazetesinin yayımlanmasına öncülük etti. Baş yazılarını bizzat kaleme alan Mithat Paşa, Tuna Valiliği döneminde çıkarttığı Tuna gazetesinde olduğu gibi Zevra’da da devletin çalışmaları hakkında halka bilgiler verilirken, Valiliğin duyuruları da vatandaşın ilgilerine sunuluyordu.
Bayındırlık, iktisat ve kalkınma konularında planlar hazırlatan Vali Mithat Paşa, Türkiye’den doğup Bağdat’tan geçen Dicle Nehri’nin zarar görmesini önlemek maksadıyla setler, köprü ve iskelelerin yapılması talimatını vermişti. Mithat Paşa ayrıca, Bağdat şehri ile Basra körfezine ulaşımı sağlamak üzere nehir taşımacılığı seferlerini tesis etti. Böylece Dicle’nin Fırat ile birleştiği bölgeye ve ardından iki nehrin birlikte aktığı ve Şattülarap adıyla Basra Körfezine ulaştığı kısmına, liman ve iskeleler inşa edilmiş ve böylece ulaşımın karayolundan, daha ekonomik bir ulaşım yolu olan nehre kaydırılmasını sağlamıştı.
Başarılı çalışmaları üzerine, Padişah Sultan Abdülaziz Han’ın 1870’te “Murassa Kılıç” ile ödüllendirdiği Vali Mithat Paşa’yı Sadrazam Mehmet Emin Ali Paşa da “Özel Mektup” ile tebrik etti.
Osmanlı İmparatorluğunun Bağdat Valisi Mithat Paşa, 782 gün süren görevi süresince Valilik bünyesinde kurduğu matbaa dışında, özel matbaaların kurulmasına da öncülük ederek, halkın aydınlatılmasına katkıda bulundu. Bu çerçevede kurulan matbaalarda özel gazeteler, mecmua ve kitaplar da basıldı. Valilik gazetesi olmasının ötesinde, aydınların da okuduğu bir yayın organı olan Zevra’nın yazı kadrosuna müzeci, arkeolog ve ressam Osman Hamdi Bey’i de katan Paşa, Akdeniz kıyısındaki Beyrut şehri ile Bağdat arasında demiryolu kurulması için, fizibilite çalışmaları başlattı. O dönemde Osmanlı İmparatorluğu Padişahı olan II. Abdülhamit Han, İstanbul’u Basra Körfezi'ne bağlamak üzere “İstanbul-Basra Demiryolu Projesi” hazırlatmıştı. Bağdat Valisi Mithat Paşa'nın 1870'deki çalışmaları ile iki demiryolu hattının birbirini bütünleyecek şekilde yapılması planlanmıştı.
Valiliği bünyesindeki Basra şehrinde büyük bir liman inşa ettiren Mithat Paşa, Basra körfezi ile Bağdat arasını nehir yoluyla da bağlamış oldu. Valilik sınırları dışında ve o tarihte de sahipsiz durumdaki Necef Çölü’nü de Bağdat Valiliği topraklarına katan Mithat Paşa, böylece Osmanlı İmparatorluğu’nun Akdeniz ile Hint Okyanusu bağlantısının tamamlanması sağladı.
Vali Mithat Paşa, belediyecilik işlerine de büyük önem verdi. Paşa, özellikle kendisinin mimarı olduğu “Bağdat Emniyet Sandığı”nın kârının bir bölümünü ana sermayeye katarken, bir bölümünü ise “Asar-ı Hayriye” yani hayır işlerine tahsis etmekteydi. Bu fon ile de okul, çeşme, köprü ve kaldırım gibi belediye hizmetleri gerçekleştirilmişti.
Mithat Paşa, Bağdat’ta ayrıca Mimar Sinan tarafından yapılan Geylani Türbesi ve Külliyesi ile İmam-ı Azam Türbe ve Külliyesi’nin de restoresini sağladı. Musul, Kerkük, Basra gibi şehirlerde imaretler açtı.
Mithat Paşa, daha önce görev yaptığı Tuna Valiliği’nden sonra, üstlendiği bu ikinci eyalet valiliğini 29 Nisan 1871'de tamamladı. O tarihte Sadrazam Mehmet Emin Ali Paşa’nın yerine gelen ve kamuoyunda Rus yanlısı sıfatı ile ünlenen ve Mithat Paşa'yı kıskandığı bilinen Mehmet Nedim Paşa tarafından gelen telifle, Padişah II. Abdülhamit Han tarafından görevden alındığında, valiliğindeki 782 günü tamamlamıştı.
Kaynak: Prof. Dr. Mehmet Metin Hülagü, Abdülhamit Ansiklopedisi (Devr-i Hamit), V. Cilt, Ankara, 2008.
Tarihin derinliklerine inmeye korkuyoruz. Halbuki buralara kadar inip en yukarılara kadar çıkmaya o kadar çok ihtiyacımız var ki.. Yüreğinize sağlık ...